nettime-nl: ICT in Nederland

[Christine Karman <christine@christine.nl>]

===Niet voor publicatie===

Silicium ziet er niet bijzonder indrukwekkend uit. In pure vorm is het een
zilvergrijs glimmend steentje dat niet zou opvallen in het grindpad naast het
huis. Toch, de diep zilvergrijze glans heeft iets magisch.
Silicon Valley heeft
ook iets magisch. Niet vanwege de stenen langs de straat, maar vanwege het
immer mooie weer, het prachtige landschap, de sympathieke bewoners en het feit
dat iedereen er software engineer is. Silicon Valley is voor de Verenigde
Staten de belangrijkste bron van export van technologie,
voornamelijk computers
en software. Uit het aantal bedrijven en bedrijfjes in de Valley, allemaal de
laatste twintig jaar opgericht, lijkt het alsof iedereen er "voor zich zelf is
begonnen". Dat is, zoals Arthur van Hoff tegen Minister Wijers zei, ook heel
gemakkelijk: "als je een goed idee hebt heb je vanaf day
one een miljoen tot je
beschikking". De minister zou het in zijn oren knopen. Maar zou hij ook zo'n
zilvergrijs steentje op zijn bureau hebben liggen?

Waarom loopt de Valley zo voorop en loopt Nederland volgens de diverse
deskundigen zo achter op het gebied van informatie en
communicatie technologie?
Niet dat hier minder slimme mensen rondlopen, of minder goede universiteiten
zijn. Niet dat hier minder kapitaal beschikbaar is. Wat heeft Silicon Valley
dan dat wij niet hebben?
Laten we een voorbeeld nemen. Een jonge ondernemer ontwerpt een revolutionair
nieuw apparaat en gaat op zoek naar kapitaal om het verder te ontwikkelen en
het produktierijp te maken. Ze vraagt octrooi aan en schrijft een briefje naar
Philips. Na enkele maanden en wat brieven verder krijgt ze
te horen dat Philips
er niets in ziet. Via Nebib, een bemiddelingsbureau voor ondernemers en
kapitaalverschaffers komt ze in contact met een ondernemer die er wel wat geld
in wil stoppen. Net genoeg om een bescheiden prototype te maken. Inmiddels is
ze wel een jaar verder. Dan eindelijk vinden ze samen de weg naar een
multinationaal computerbedrijf dat is geïnteresseerd in het verder
ontwikkelen van het apparaat. In het buitenland.
Ondertussen had ze ook subsidie aangevraagd bij het
ministerie van EZ. Maar ja,
die vroegen een gedegen planning voor twee jaar, en dat is moeilijk als je net
iets hebt uitgevonden en je weet nog absoluut niet hoe je project zich verder
zal ontwikkelen.

Zelf heb ik ervaring met produktontwikkeling en het starten van bedrijfjes.
Naar mijn persoonlijke ervaring is er in Nederland genoeg
kapitaal, maar is het
heel moeilijk het kapitaal ook op het goede moment op de juiste plek te
krijgen. Nieuwe technologie vraagt altijd om snelle
beslissingen en heel snelle
ontwikkeling. Toen Marc Andreessen het Internet browserprogramma Netscape in
drie maanden had geprogrammeerd en hij klopte bij een investeerder (in de
Valley) aan, zeiden die niet "we komen er over twee maanden op terug".
Integendeel, ze roken hun kans en binnen een paar maanden waren ze binnen.
Andreessen ook trouwens.
Er zijn natuurlijk meer factoren dan gebrek aan durf bij grote investeerders.
Een kennis die een softwarebedrijf ging oprichten rond een nieuw
softwareprodukt had in de kortste keren vier goede mensen gevonden om mee te
doen. Maar toen puntje bij paaltje kwam vond eentje zijn huidige baan toch wel
erg leuk. Een ander wilde niet meer programmeren maar deed liever
projectmanagement en advieswerk. Een derde vond het vaste freelance contract
dat 'ie had toch wel prettig. En ze gingen met z'n tweeën van start. Of
het nou angst is (partner en kinderen thuis, dan wil je niet failliet gaan,
toch?) of voorzichtigheid (beter één vogel in
de hand ....), feit
is dat in de software branche mensen niet gemakkelijk zomaar een eigen bedrijf
beginnen. Er zijn wel veel mensen die "voor zichzelf beginnen", maar in de
praktijk betekent dat meestal dat ze voor een klein aantal klanten vast werken
via een bemiddelingsbureau. Fiscaal voordelig, maar voor de rest gelijk aan
loondienst. Gebrek aan durf? Een cultuurverschil met Silicon Valley? Wat men
vaak zegt is het volgende. Als je bij ons failliet gaat dan ben je mislukt en
kun je het verder vergeten om ooit nog een bedrijf te
beginnen. Als je in de VS
failliet gaat heet dat "ervaring opdoen" en oogst je extra bewondering als je
het een tweede keer probeert.

Toen ik in 1980 afstudeerde en moeilijk werk in de sterrenkunde kon vinden,
solliciteerde ik op een baan in de automatisering. Ik had tenslotte veel
geprogrammeerd aan stersimulaties en dergelijke en mensen met
programmeerervaring waren schaars. Ik begon, onder mijn niveau, als leerling
programmeur en werd na drie jaar projectleider. Eigenlijk wilde ik liever
programmeren, maar het carrièrepad schreef voor dat je na programmeur
systeemontwerper werd en daarna projectleider. Kort gezegd: omdat ik goed kon
programmeren mocht ik al snel niet meer programmeren. Overigens houd ik nu,
twaalf jaar later, nog steeds niet zo van projecten managen. Toen ik bij
BSO/Origin kwam werken bleek dat ook daar het strakke systeem werd gehanteerd
van programmeur-ontwerper-projectleider, zij het dat je daar behalve
projectleider ook nog "consultant" kon worden. Een "consultant" is iemand die
voor heel veel geld rapporten schrijft die enorm geprezen en bewonderd worden
en die vervolgens een gerede kans hebben in de la te
verdwijnen. Ik kon dat wel
goed, maar bleef toch steeds een bijsmaak houden.
Als ik naar Silicon Valley ga, dan logeer ik daar bij vrienden. In het begin
keek ik wat raar op als ik op een feestje kwam en we kwamen te praten over het
werk en mensen werken allemaal bij de bekende bedrijven als Sun, Silicon
Graphics of Netscape. Wat me na verloop van tijd nog meer verbaasde was dat al
deze mensen software engineer waren, of programmeur. Niet alleen de jonge
mensen, maar ook de vijfenvijftig-plussers. De vrouw van een goede vriend
bijvoorbeeld is achterin de vijftig, ze is software engineer en C-expert (C is
de programmeertaal waarin zowat alle moderne software wordt geschreven). Ze
verdient daar in de Valley heel veel geld mee. Nu begreep ik ook waarom die
headhunter met wie ik gesproken had niet begreep wat ik
deed toen ik zei dat ik
consultant was. "You're a business consultant? A programming consultant?" Nee,
een automatisering consultant. Maar dat begreep 'ie niet.

Blijkbaar doen in Nederland veel meer mensen in de
automatisering ondersteunend
werk in plaats van daadwerkelijk software te maken. Dat is niet vreemd, in het
licht van wat ik hiervoor betoogd heb. Als het inderdaad zo is dat de
beslissers in het Nederlandse bedrijfsleven minder "durven" dan hun
Californische collega's dan is het niet verwonderlijk dat
ze meer geld uitgeven
aan adviezen en ondersteunende rapporten alvorens tot het daadwerkelijk
aanschaffen of laten bouwen van software over te gaan. Daar komt nog bij, en
dat is misschien nog erger, dat de meeste directeuren en leden van raden van
bestuur voor geen draad verstand hebben van ICT. Zo hebben ze bijvoorbeeld
altijd de dure geautomatiseerde systemen van banken en
verzekeringsmaatschappijen als meerjarige investering beschouwd. Ieder jaar
werd er opnieuw geïnvesteerd in dezelfde systemen en ieder jaar werd
vervanging van die systemen weer uitgesteld omdat dat kapitaalvernietiging zou
zijn en omdat het veel te duur zou zijn die enorme complexe systemen te
vervangen. Maar die systemen zijn alleen maar zo complex omdat ze al veel te
lang zijn uitgebouwd en aangepast. De oudste componenten ervan dateren uit de
jaren zestig en zeventig toen geheugenruimte in een programma nog duur was en
jaartallen dus met twee cijfers werden opgeslagen in plaats van vier. Is het
verbazingwekkend dat dezelfde softwarebedrijven die die
systemen voor de banken
hebben gebouwd nu waarschuwen voor "het jaar 2000 probleem?"
Naar mijn mening dien je maatwerk software in niet meer dan drie jaar af te
schrijven. En in die tijd dus ook volledig te vervangen. Achteraf zou het voor
de meeste bedrijven veel goedkoper zijn geweest iedere drie jaar geheel nieuwe
systemen te implementeren dan miljarden uit te geven aan onderhoud van
verouderde systemen. Overigens is drie jaar bijna genoeg om daarbij en passant
het "jaar 2000 probleem" de wereld uit te helpen.

Toch is de automatisering ook in ons land nog steeds een bedrijfstak die sterk
groeit en erg veel winst maakt. Hoe is dat met elkaar te rijmen? Om een
antwoord op die vraag te krijgen moeten we kijken naar wat die succesvolle
automatiseringsbedrijven precies doen. De belangrijkste
winstbron voor de grote
softwarehuizen vormen projecten en het detacheren van automatiseringspersoneel
bij klanten. De grote banken geven jaarlijks een waar vermogen uit aan het
inhuren van programmeurs en consultants. De software wordt in dergelijke
projecten op maat gemaakt voor de klant, al dan niet uitgaande van standaard
pakketten. Softwarehuizen doen dus puur en alleen dienstverlening. Het produkt
van die dienstverlening, de gemaakte software, wordt geïnstalleerd op de
computers van de klant en heeft daar ongetwijfeld een nuttige functie maar
genereert uit zichzelf geen economische bedrijvigheid. Dat doen hooguit de
zakelijke aktiviteiten die de klant met de software
uitvoert. Vergelijk dit met
een bedrijf als Baan of SAP. Een programmeur van Baan draagt bij aan een
produkt dat aan vele klanten verkocht wordt. Een veel betere motor voor de
economie dan maatwerk software. Niet voor niets dat in Europa Baan en SAP de
bedrijven zijn die het meest opvallen in de ICT sector.

Waarom worden er eigenlijk in ons land niet veel meer softwarepakketten
gemaakt? Waarom is Netscape niet hier bedacht, en waarom ging Arthur van Hoff
naar de VS om er aan Java te werken en toen Marimba op te richten? Natuurlijk
zijn in ons land genoeg software-pakketten gemaakt en verkocht, maar dat zijn
in de eerste plaats op de Nederlandse markt gerichte pakketten.
Boekhoudpaketten en dergelijke, waarvan duidelijk was dat ze in een behoefte
voorzagen zodat het weinig durf vroeg ze te gaan maken. Zou ook hier een rol
spelen dat onze maatschappij durf niet waardeert? Is het echt waar dat in ons
land ieder hoofd dat boven het maaiveld uit steekt onmiddellijk word afgehakt?

Een heel andere faktor is kortzichtigheid. Een tijd geleden werd ik gevraagd
door een ex-collega die nu bij een zeer succesvol middelgroot softwarehuis
werkt. Of ik niet samen met hun een aantal klanten kon adviseren over het
toepassen van nieuwe techologie. Maar toen ik ze een E-mail bericht stuurde
kwam dat niet aan, omdat ze hun eigen internet verbindingen niet in orde
hadden. En terwijl ze wel aan hun klanten adviseren om aan
videoconferencing te
doen, vonden ze het te duur om dergelijke spullen voor zichzelf aan te
schaffen. Mijn motto "practice what you preach" was aan hun niet besteed. Hun
grote winsten zijn blijkbaar gebaseerd op korte termijn planning en
onwetendheid van klanten die hun ongefundeerde (want onbewezen) adviezen voor
veel geld kopen en wellicht zelfs opvolgen. Het gaat hier niet om een
uitzondering, ik heb bij minstens twee andere grote softwarehuizen
vergelijkbare dingen meegemaakt.

Resumerend: ten eerste werkt in ons land een te groot deel van het
automatiseringspersoneel in de advisering, ten tweede werkt men teveel aan
onderhoud van verouderde systemen en ten derde ligt de nadruk op maatwerk in
plaats van op bouw van pakketten.

Het is één ding om de vinger te leggen op de fouten van de ICT
industrie in ons land, het is nog iets anders om aan te geven wat er dan moet
gebeuren om die ICT industrie de goede kant op te sturen.
Moet de overheid daar
een rol in spelen? Moet de ICT industrie de hand in eigen
boezem steken? Moeten
de klanten assertiever zijn? 

Wat we mijns inziens moeten bereiken is dat meer mensen in de softwarebranche
daadwerkelijk software maken in plaats van slechts een papieren bijdrage te
leveren. Dat mes snijdt van twee kanten: enerzijds blijft de briljante
programmeur behouden voor het vak in plaats van ongelukkig te worden als
middelmatige projectleider, anderzijds kan de produktie van
software veel hoger
zijn. Wat we daarna moeten bereiken is dat er minder maatwerk software wordt
geproduceerd en meer software als softwarepakketten. Die
laatste leveren handel
en dus economische bedrijvigheid op.
We dienen de carrièrepaden in de automatisering te verleggen. In plaats
van een enkel pad van leerling programmeur naar projectleider of consultant is
het beter om diverse paden te hebben. Een leerling programmeur (of beter:
software engineer) zou zich tot senior programmeur of nog verder moeten kunnen
ontwikkelen, met bijbehorend hoog salaris. Daarnaast kunnen er
carrièrepaden zijn voor consultants en
projectleiders. Mensen kiezen dan
bewust voor die functies waarin ze zich lekker voelen, niet
voor de functie die
de meeste status geeft.
Bedrijven zouden zich wat assertiever moeten opstellen in hun ICT beleid.
Directies en raden van bestuur dienen zich te realiseren dat ICT een zeer
belangrijke factor is die ze niet aan adviseurs kunnen
overlaten. Ze dienen hun
besluiten zelf te kunnen nemen, gebaseerd op hun eigen inzichten. Het is voor
een directie zo gemakkelijk om te zeggen "we kiezen voor een betrouwbare
leverancier als IBM" of "voor standaard software van Microsoft". Dat een
feitelijk monopolie van Microsoft over de hele PC-branche niet in het belang
van de klanten is zien ze schijnbaar over het hoofd. De keuze is dan ook niet
gemaakt uit kennis van zaken maar uit onzekerheid: iedereen gebruikt software
van Microsoft dus daar kunnen we ons geen buil aan vallen. Niet voor niets
kreeg Microsofts gratis Internet Explorer bij ons zuinige Nederlanders sneller
voet aan de grond dan in de VS.

Cultuur speelt een essentiële rol als het gaat om het starten van nieuwe
ontwikkelingen en bedrijven. Cultuur is echter van alle
faktoren de moeilijkste
om te veranderen. Hoe zorg je er voor dat mensen minder
hangen aan de zekerheid
van een vaste baan? Hoe zorg je er voor dat het oprichten van een bedrijf
gewaardeerd wordt, ook als niet van te voren absoluut zeker is dat het winst
gaat maken? De overheid kan hier een bescheiden rol in spelen. Bijvoorbeeld
Senter, het bedrijf dat de technologie-subsidies van EZ verdeelt, zou haar
bureaucratie aan de kant moeten doen, zou geen ingewikkelde procedures meer
moeten hanteren en met name geen lange doorlooptijden. Ze zouden de subsidies
in kleine mootjes moeten hakken en klakkeloos verdelen onder veelbelovende
jonge ondernemers. Deze hoeven dan niet zozeer een sluitend businessplan te
hebben als wel een duidelijke visie en zoveel enthousiasme dat ze bereid zijn
hun eigen toekomst helemaal aan hun produkt of dienst op te hangen. Senter zou
een voorbeeld kunnen nemen aan Nebib. De venture capitalists die via Nebib in
contact komen met jonge ondernemers selecteren die ondernemers niet op basis
van aanvraagformulieren van twintig pagina's (zoals ik bij Senter heb
meegemaakt) maar eenvoudigweg op het gevoel dat ze aan een gesprek met zo'n
ondernemer overhouden en een A4tje met de basis van het nieuwe idee en wat
kengetallen. Misschien had Nebib er al jaren eerder moeten zijn.
Maar financiering is meestal niet het grootste probleem. Er is in Nederland
genoeg geld dat geïnvesteerd kan en wil worden in nieuwe ICT
ontwikkelingen. Ook subsidie is vaak meer een steuntje in de rug dan een
feitelijke dekking van de financieringsbehoefte van een startend bedrijf.

Het onderwijs kan zeker bijdragen aan een atmosfeer waarin jongeren
gestimuleerd worden een eigen produkt te gaan ontwikkelen en hun eigen bedrijf
te gaan starten. Daarbij moet het wel gaan om initiatieven in bedrijfstakken
die economisch voor ons land ook wat opleveren. Wat je nu ziet is dat exacte
richtingen en informatica steeds minder populair zijn en
economie en "business"
steeds populairder. Precies in overeenstemming met de verkeerde ontwikkeling
dat iedereen manager of business consultant wil zijn en niemand het echte werk
(het programmeren) wil doen. Betere salarissen voor promovendi in informatica
en verwante richtingen kan bijdragen aan meer studenten in
die richtingen. Meer
aandacht op scholen aan informatica en exacte vakken kan ook bijdragen aan een
hogere status van die vakken. Helaas geven de initiatieven die nu worden
ondernomen in het kader van de nota van Minister Ritzen "investeren in
voorsprong" mij geen goed gevoel.

Stel dat bedrijven de salarissen van managers en staffunctionarissen omlaag
zouden brengen en salarissen van software engineers (en technici en monteurs)
omhoog zouden laten gaan. Daarbij dienen de geplande carrièrepaden ook
zo te zijn uitgestippeld dat die hogere salarissen ook
gepaard gaan met aanzien
en waardering binnen het bedrijf. Dan wordt het voor jongeren aantrekkelijker
om iets exacts te gaan leren en om bijvoorbeeld software
engineer te worden. De
status van het vak gaat omhoog en daarmee hopelijk ook de status van een eigen
bedrijf in de ICT. Bedrijven zouden verder kunnen luisteren
naar een management
goeroe als Tom Peters die verkondigt dat je je moet bezighouden met je core
business en de rest moet uitbesteden. Het afsplitsen van
een onderdeel dat niet
je core business is draagt bij aan kostenreductie en efficiëntie.
Bovendien wordt in een afgesplitst zelfstandig bedrijf gemotiveerder gewerkt.
En zoals Silicon Valley laat zien, kunnen die afgesplitste bedrijfjes best na
verloop van tijd het oorspronkelijke moederbedrijf
overvleugelen, zonder dat de
relatie tussen beide daar onder hoeft te lijden. Philips heeft dat in
bescheiden mate ontdekt. In de regio Eindhoven zijn erg veel kleine bedrijfjes
gespecialiseerd in een enkele technologie die begonnen zijn
als afsplitsing van
Philips maar nu in hun eigen onderhoud kunnen voorzien, al
dan niet met Philips
als klant. Ze blijven in de regio niet alleen omdat ze daar nou toch al wonen
en werken maar ook omdat veel van dergelijke high-tech
bedrijven bij elkaar een
klimaat scheppen waarin ze goed floreren. Ook zelf besteden ze van alles uit,
bij elkaar. Samen creëren ze een atmosfeer van high-tech industrie en
samen hebben ze de kritische massa om te overleven. In Amsterdam zie je een
samenklontering van multimediabedrijven en aanverwanten. Daar maken ze de
software en de toepassingen bij de hardware en middleware die ze in Eindhoven
maken. Nu nog een goede verbinding (glasvezel, geen spoorrails) tussen
Amsterdam en Eindhoven en "Silicon Lowlands" is een feit. 

Gegeven een nieuwe impuls voor de ICT in Nederland, moet die ICT wel de goede
kant op gaan. Philips heeft veel geld gespendeerd aan het ontwikkelen van
"Visions of the Future". Daarbij heeft men de plank nogal mis geslagen. Het
lijdt geen twijfel dat de toekomst is aan virtuele werelden
zoals het internet.
Visions of the Future echter legt de nadruk op gadgets in de reële wereld
in plaats van op praktische gebruiksvoorwerpen in een virtuele wereld. En een
onjuist toekomstbeeld is geen goede gids bij het ontwikkelen van een stevige
ICT industrie, toch? Daar ligt blijkbaar nog een taak voor de Nederlandse ICT
industrie.

Uit het voorgaande wil ik de volgende adviezen destilleren.
1. Het ministerie van EZ kan veel doen door initiatieven voor ontwikkeling van
veelbelovende echt nieuwe ICT te ondersteunen op snelle,
eenvoudige en met name
onbureaucratische wijze;
2. Softwarebedrijven dienen de carrière paden van software engineers
enerzijds en consultants en projectmanagers anderzijds uit elkaar te trekken
waarbij beide groepen door kunnen groeien met hetzelfde aanzien en
vergelijkbaar inkomen;
3. Het scheve beeld dat aankomende studenten hebben van de econoom of business
school graduate als enige mogelijkheid snel carrière
te maken dient door
scholen en bedrijven bijgesteld te worden ten gunste van
technische beroepen in
met name de ICT;
4. Bedrijven dienen minder nadruk te leggen op staffuncties en consulting en
meer op software engineering en techniek;
5. Bedrijven zouden wat meer guts kunnen hebben en zich wat minder afhankelijk
kunnen maken van adviesbureau's;
6. Raden van bestuur en directies dienen zichzelf bij te scholen en moeten
proberen zelf wat meer van de nuts en bolts van ICT te begrijpen;
7. Overheid en bedrijfsleven dienen samen te zorgen voor een communicatie-as
tussen Amsterdam en de regio Eindhoven die tegen lage kosten open staat voor
ieder bedrijf, groot of klein, dat er gebruik van wil maken;
8. In Nederland moeten we een toekomstbeeld schetsen dat voor de ICT industrie
als houvast kan dienen voor de richting waarin produktontwikkeling moet gaan;

--
* Verspreid via nettime-nl. Commercieel gebruik niet toegestaan zonder
* toestemming. <nettime-nl> is een gesloten en gemodereerde mailinglist
* over net-kritiek. Meer info: list@dds.nl met 'info nettime-nl' in de
* tekst v/d email. Archief: http://www.factory.org/nettime-nl. Contact:
* nettime-nl-owner@dds.nl. Int. editie: http://www.desk.nl/~nettime.