[Nettime-nl] Interculturele vibraties

["Jos de Mul" <demul@fwb.eur.nl>]

Ook verschenen in: NRC Handelsblad, 27 februari 2004. Cultureel Supplement
[
<http://www.eur.nl/fw/hyper/NRC/vibraties.htm#Moslima_links:#Moslima_links:>
Moslima links]

INTERCULTURELE VIBRATIES 

Jos de Mul 


Enkele maanden geleden werd ik op het metrostation Kralingse Zoom in
Rotterdam voorbij geschaatst door een jonge, Arabische studente op
rollerskates. Ze was gekleed in een wijde harembroek en een T-shirt met een
Smiley en getooid met een zwarte hoofddoek waaronder het snoertje van de
oorplugjes van haar mobiele telefoon tevoorschijn kwam. In het voorbijgaan
ving ik enkele flarden op van het gesprek dat zij, in een curieus mengsel
van Arabisch en Rotterdams voerde met, vermoedelijk, een vriendin. Deze bont
geschakeerde moslima was de keuze tussen het behoud van de eigen identiteit
en de aanpassing aan de Nederlandse cultuur duidelijk voorbij. In het debat
over de integratie van culturele minderheden dat sinds de faillietverklaring
van de multiculturele samenleving door PaulScheffer en Pim Fortuyn in
Nederland wordt gevoerd, laten zich globaal genomen twee luidruchtig
geventileerde meningsverschillen een fundamenteel misverstand delen. Het
kamp van de multiculturalisten pleit, zich beroepend op de uit de Romantiek
stammende vooronderstelling dat alle culturen gelijkwaardig zijn,  voor
integratie met behoud van de eigen - allochtone, etnische en/of religieuze -
identiteit. Het multiculturalisme, dat in Nederland onder de naam verzuiling
lange tijd in brede kring populariteit genoot, heeft in de afgelopen
decennia een sterk stempel gedrukt op het integratiebeleid. Die populariteit
is echter in korte tijd vrijwel geheel verdampt. Rechts én links roepen
momenteel om het hardst dat het multiculturele integratieproject 'compleet
is mislukt', zoals onlangs nog bleek uit massieve afwijzing van het rapport
van de door VVD'er Blok voorgezeten kamercommissie, toen dat concludeerde
dat 'de integratie van veel allochtonen geheel of gedeeltelijk is
geslaagd'.Volgens de monoculturalisten is de gesubsidieerde cultivering van
de eigen identiteit van de minderheden verantwoordelijk voor veel van de
maatschappelijke problemen waarmee Nederland momenteel kampt, zoals de
toename van onveiligheid, criminaliteit, onverdraagzaamheid en
(fundamentalistisch) geweld. Ze zijn van mening dat de allochtone, etnische
en religieuze minderheden gedwongen moeten worden te integreren, en dat
betekent dan: zich aan te passen aan de Nederlandse normen en waarden. De
achterliggende, aan de Verlichting ontleende gedachte is dat culturen
helemaal niet gelijkwaardig zijn en dat we 'onze' superieure cultuur moeten
verdedigen tegen de premoderne - de minder beleefden zeggen hardop:
achterlijke - tradities. Het probleem met dit debat is dat zowel de
multiculti's als de monoculti's er vanuit lijken te gaan dat een cultuur
bestaat uit een homogeen, in zichzelf besloten en onveranderlijk geheel van
tradities, normen en waarden. Op grond daarvan wordt de wereld
overzichtelijk ingedeeld in 'zij' en 'wij'.  De vrolijke moslima op de
Kralingse Zoom illustreert de toenemende wereldvreemdheid van dit 'cultureel
autisme'.Om te beginnen is er in de van oudsher pluralistische Nederlandse
samenleving nooit sprake geweest van een eenduidig en door iedereen gedeeld
kader van tradities, waarden en normen. Vooral Balkenende's bekering tot de
mythe van 'de' Nederlandse waarden en normen is pikant, omdat nog niet zo
lang geleden juist de christen-democraten zich breed maakten voor de
'soevereiniteit in eigen kring’. Nog in 1983 werd bij de voorbereiding van
de nieuwe grondwet het voorstel om in een korte preambule samen te vatten
wat ons aan waarden bindt van christelijke zijde categorisch afgewezen. Maar
ook de allochtone Nederlanders leven niet in een homogene cultuur. Zoals
Mohammed Benzakour onlangs in deze krant betoogde, bestaat 'de Marokkaan'
niet, maar is er sprake van een caleidoscopische verzameling heterogene
subculturen die onderling even veel van elkaar verschillen als de subcultuur
van de Amsterdamse grachtengordel van die van een gereformeerd buurtschap in
de Zak van Zuid-Beveland. Culturen zijn al evenmin in zichzelf besloten. In
onze huidige samenleving ontwikkelen zich in rap tempo allerlei hybride
mengvormen, waarin verschillende etnische en culturele tradities, talen en
life styles elkaar wederzijds kruisen en doordringen. Waar zowel de
multiculti's als de monoculti's vooral aan voorbijgaan is dat begrippen als
'traditie', 'identiteit' en 'integratie' in deze interculturele samenleving
een nieuwe betekenis krijgen.

Men hoeft geen (neo)conservatief te zijn om het belang en de daarbij
behorende hardnekkigheid van tradities in te zien. Het leven van de mens is
al vanaf de vroege prehistorie ondenkbaar zonder de van persoon op persoon
en van generatie op generatie overgedragen gebruiken, gewoonten, zeden,
cultuurgoederen en instituties. Tradities bieden ons een 'thuis', ze
oriënteren onze ervaring en geven richting aan ons handelen. De
hardnekkigheid, ja onvermijdelijkheid van tradities hangt samen met de
fundamentele eindigheid van het menselijk bestaan. Onze levenstijd is
simpelweg te kort om alle voor ons leven benodigde kennis en vaardigheden op
eigen houtje te ontdekken. We zijn hoe dan ook aangewezen op de ervaringen
van onze voorgangers. Met welke tradities we in ons leven te maken krijgen
is volstrekt toevallig, maar het zijn geen gevangenissen waaruit niet te
ontsnappen valt. Velen maken zich meer of minder los van de tradities waarin
ze zijn opgegroeid. Dat geldt voor de oude en nieuwe Nederlanders die zich
hebben ontworsteld aan hun gereformeerde of islamitische milieu, zoals Jan
Wolkers en Ayaan Hirsi Ali, en ook voor seculieren die zich bekeren tot
christelijk of islamistisch fundamentalisme. Tradities zijn ook altijd
kunstmatig: ze zijn niet aangeboren, maar aangeleerd. Weliswaar hebben de
meeste tradities een natuurlijke basis, maar ze zijn daar nooit volledig toe
te herleiden. Tradities transformeren die basis en schenken ons een 'tweede
natuur'.  Ze zijn bovendien kunstmatig omdat zij nooit oorspronkelijk zijn,
maar altijd worden ontleend aan andere culturen. Iedere cultuur dankt zijn
bestaan aan voorafgaande en omringende culturen. Vaak wordt vergeten dat ook
archetypische Nederlandse cultuurgoederen als de aardappel en de tulp hun
'oorsprong' hebben in respectievelijk Zuid-Amerika en Turkije. Ook onze
nationale trots, onze democratische gezindheid, is ooit via diverse omwegen
uit de mediterrane wereld komen overwaaien. Geënt in een andere culturele
context krijgen dergelijke elementen een nieuwe betekenis en worden daarmee
tot iets eigens gemaakt, maar dit 'eigene' dankt zijn bestaan nu juist aan
het verschil met het 'andere'. In die zin is iedere cultuur intercultureel:
de 'oorsprong' ligt altijd elders.  

Dat in premoderne samenlevingen tradities een belangrijke rol spelen, zal
niemand ontkennen. Maar geldt dat ook voor de moderne cultuur, die toch
vooral wordt gekenmerkt door een voortdurend proces van sociale, politieke,
economische, technologische en culturele vernieuwing? De moderniteit heeft
onmiskenbaar veel tradities vernietigd, maar de breuk met de traditie is ook
zelf weer tot een traditie verworden. In de moderne kunst, domein van
voortdurende en tomeloze vernieuwing, werd het breken met tradities tot een
- steeds dogmatischer - traditie. Bovendien is geen andere cultuur dan de
moderne zo obsessief gericht op het conserveren van de tradities die zij
vernietigt. Geen tijdperk heeft meer verleden in het culturele geheugen
verzameld, museaal geconserveerd, in archieven opgeslagen, eerbiedig
herdacht, nostalgisch herbeleefd en als retromode of -stijl vermarkt. En in
de interculturele samenleving wordt het aantal tradities ook 'in de breedte'
voortdurend uitgebreid. Zo is de 'Hollandse pot' vandaag de dag een
merkwaardig amalgaam van, onder veel meer, de 'traditioneel' Nederlandse,
Chinese, Indonesische, Surinaamse, Italiaanse, Turkse en Marokkaanse keuken.
En de populaire muziek is eveneens een hybride mengeling van uiteenlopende
muzikale tradities. Ik zal zeker niet beweren dat het er in de
interculturele samenleving overzichtelijker op wordt, maar van een
afwezigheid van tradities is geen sprake.
Tradities veranderen wel voortdurend en in de moderne samenleving gaat dat
snel. Het wezen van de traditie mag liggen in de herhaling, het is altijd
een herhaling met een verschil. Niet alleen de inhoud van tradities
verandert daardoor in de loop van de tijd, maar ook hun aard, structuur en
functie. Voor een lid van een premoderne samenleving zijn de tradities
eenvoudigweg gegeven. Ze zijn vanzelfsprekend omdat er geen alternatieven
(bekend) zijn. In de moderne, snel veranderende cultuur ontstaat daarentegen
een toenemend bewustzijn van de toevalligheid en vergankelijkheid van de
eigen tradities en zijn deze niet langer vanzelfsprekend. Dat kan zeer
bedreigend zijn en leiden tot een krampachtige verschansing in de 'eigen'
cultuur, maar voor velen betekent het vooral een verruiming van de
keuzevrijheid.

In dit licht bezien is Osama Bin Laden, zoals Marc de Kesel en John Cray (in
zijn boek Al Qaeda and what it means to be modern) hebben betoogd, een
uiterst moderne traditionalist. In tegenstelling tot de premoderne moslim,
die vrijwel hetzelfde leeft als de vele generaties voor hem, en vasthoudt
aan zijn cultuur omdat iedereen voor hem dat ook altijd heeft gedaan, is de
modern opgeleide Osama Bin Laden iemand die doelbewust terug grijpt op de
islamitische traditie. En ook na zijn bekering bleef hij gebruik maken van
geavanceerde technologieën en communicatie-media om zijn pleidooi voor de
terugkeer naar 'de traditionele islam' overal ter wereld explosieve kracht
bij te zetten. Een terugkeer die in veel gevallen bovendien het karakter
heeft van een uitvinding, omdat die traditionele islam in veel landen waar
hij 'terugkeert' nooit heeft bestaan. Maar juist dat maakt hem tot een
moderne traditionalist.

 De jonge moslima die ik op de Kralingse Zoom tegenkwam, lijkt uitdrukking
te geven aan nog weer een andere, postmoderne vorm van traditionalisme. In
de huidige samenleving zijn tradities opnieuw onderhevig aan een
fundamentele transformatie. Gewoonten, zeden, gebruiken en normen worden
niet langer - premodern - gevolgd omdat er geen alternatieven bekend zijn,
of - modern - gekozen uit een diepe overtuiging. Deze culturele ‘genen’
(door Dawkins memen genoemd)  maar worden postmodern, d.w.z.  tijdelijk en
in uiteenlopende, niet zelden tegenstrijdige 'recombinaties' geput uit de
'memenpool' van de interculturele samenleving.  

De skatende moslima, die haar loyaliteit aan haar islamitische afkomst op
eigenzinnige wijze recombineert met uiteenlopende elementen uit de westerse
jongerencultuur, is een kleurrijk voorbeeld van dit postmoderne
traditionalisme. Maar het blijft allerminst beperkt tot nieuwe Nederlanders.
De politieke kameleon Pim Fortuyn, die zijn  afkeer van de islam moeiteloos
combineerde met een voorliefde voor Arabische jongens, en een
aristocratische lifestyle met plat populisme, was eveneens een bij uitstek
postmoderne traditionalist.

Die postmoderne fragmentering en flexibilisering van tradities heeft
allerlei aantrekkelijke kanten, maar er zijn ook serieuze problemen mee
verbonden. Zoals de rector van het Terra college in een televisie-interview
naar aanleiding van de moord op zijn conrector stelde, vormt niet zozeer de
allochtone achtergrond van jongeren als Murat D. het probleem, maar het feit
dat zij thuis, op school, en op straat met uiteenlopende, vaak
tegenstrijdige normen en waarden worden geconfronteerd die zij niet tot een
voor henzelf en hun omgeving leefbare samenhang weten te integreren. Dat
leidt tot schizofrene situaties en in het ergste geval tot menselijke
'fragmentatiebommen' die thuis, op school en op straat dood en verderf
kunnen zaaien. En het probleem beperkt zich niet tot de nieuwe Nederlanders,
maar doet zich ook voor bij de brave autochtone huisvader, die zich na een
avondje voetbalsupporten of stappen met vrienden overgeeft aan een daad van
zinloos geweld. 

In het normenenwaardendebat worden verschillende recepten aangeprezen om
deze schaduwzijden van de postmodernisering van de cultuur te bestrijden. De
premoderne strategie, die vooral tot uitdrukking komt in het nostalgisch
terugverlangen naar een homogene samenleving, is zowel naïef als gevaarlijk.
Naïef, omdat een dergelijke samenleving een mythe is die ook in het verleden
nooit een realiteit is geweest. Gevaarlijk, omdat ze in het slechtste geval
uitmondt in wederzijdse xenofobie van oude en nieuwe Nederlanders. Maar ook
de moderne strategie die momenteel populair is en die oproept
'vreemdelingen' te dwingen zich simpelweg aan te passen aan de Westerse
cultuur, loopt het gevaar contraproductief te werken, omdat zo'n
assimilatiepolitiek vooral leidt tot verzet en aan weerszijden van de
getrokken scheidslijn tot een krampachtige verschansing in het eigen gelijk.
Met welke goede bedoelingen men de moslima de hoofddoek in Frankrijk, en
mogelijk binnenkort ook in Rotterdam, ook van het hoofd rukt, het lijkt
religieus én seculier fundamentalisme eerder aan te wakkeren dan te
bestrijden. 

Mij lijkt het beter in te zetten op de hybride mengvormen die overal om ons
heen ontstaan. Deze postmoderne strategie is erop gericht stevig te roeren
in de culturele memenpool. Dat kan alleen wanneer de groeiende segregatie in
het onderwijs en het wonen wordt tegen gegaan. Bovendien vraagt het van oude
én nieuwe Nederlanders de bereidheid om ook de 'eigen' tradities ter
discussie te stellen. In de interculturele dialoog kunnen noch de
onderdrukking van de vrouw, noch de excessen van het Veronica-liberalisme
worden gerechtvaardigd met een beroep op de traditie. Dat ook deze vorm van
integratie onvermijdelijk spanningen met zich meebrengt, staat buiten kijf.
Maar deze spanningen zijn in elk geval te verkiezen boven een als tolerantie
vermomde onverschilligheid of het tamboereren op de eigen culturele
superioriteit. 
Het feit dat onze cultuur een caleidoscoop is van sterk uiteenlopende
premoderne, moderne en postmoderne tradities maakt de opgave waarvoor de
interculturele samenleving zich ziet gesteld immens. Maar gelukkig zijn er
ook bemoedigende signalen. De postmoderne moslima die al schaatsend op weg
was naar de Erasmus Universiteit (waar zij samen met collega-allochtonen op
een enkele faculteit al meer dan een kwart van de studentenpopulatie
uitmaakt), vormt een levend bewijs dat er een weg is die voorbij de
onvruchtbare tegenstelling tussen assimilatie en segregatie voert.  Het
wordt tijd de skates onder te binden.

Moslima links:

 

Moslima.nl <http://www.moslima.nl/> 

 

 <http://www.moslimainrotterdam.nl/> Stichting 'Dar Al-Arqam'  Stichting
voor en door Nederlandstalige moslima's

 <http://home.wanadoo.nl/nr9/> 
Mijn sluier en ik

 

 <http://www.islamenburgerschap.nl/moslima7.html> Allemaal moslima's,
allemaal hetzelfde?

 

 <http://www.islamenburgerschap.nl/vrouw.html> Discussiebijeenkomst
Moslimvrouw en Burgerschap

 

 <http://www.islam.zappsite.nl> islam.zappsite.nl

 

 <http://www.maghrebonline.nl/nl/moslima/> MaghrebOnlime.NL

Zie ook de analyse van de Mahreb.Online.NL in Valerie Frissen en Jos de Mul,
<http://www.infodrome.nl/publicaties/domeinen/05_frismul.html> Under
Construction.(Infodrome).

 

 <http://www.eur.nl/sv/kaseur> KASEUR (Koepelorganisatie Allochtone
Studentenverenigingen Erasmus Universiteit Rotterdam'

`De student van de toekomst` / Eerste lustrumviering op vrijdag 5 maart 2004


 <http://www.groene.nl/2002/0239/mf_hirsi.html> Margreet Fogteloo, Een
moeizame, maar hard nodige strijd, De Groene Amsterdammer, 28 september 2002


Tegenwicht: de multiculturele
<http://www.tegenwicht.org/30_multicult/opinie_30.htm>  samenleving





 

 

______________________________________________________
* Verspreid via nettime-nl. Commercieel gebruik niet
* toegestaan zonder toestemming. <nettime-nl> is een
* open en ongemodereerde mailinglist over net-kritiek.
* Meer info, archief & anderstalige edities:
* http://www.nettime.org/.
* Contact: Menno Grootveld (rabotnik@xs4all.nl).